“Recep Tayyip Erdogan, de premier van Turkije, weet wie de enige echte schuldigen van het bloedbad in Parijs zijn: racisme en islamofobie in de westerse wereld. Dat liet de Turkse premier maandag weten op een persconferentie waarbij ook de Palestijnse premier Abbas aanwezig was. Volgens Erdogan weet de westerse wereld zelf ook wel dat haatzaaien en racisme dit soort aanslagen uitlokken want ze zijn onderdeel van ‘een scenario’. Dat de westerse wereld dit ontkent is ‘hypocriet’, vindt Erdogan. Het echte probleem is volgens hem de tsunami van aanvallen op moslims en moskeeën en dat is ook waar het Westen zich mee bezig zou moeten houden. ” The Post (13-01-2015)”.

Islamofobie, een probleem waar de westerse wereld zich mee bezighoudt. Is er een gegronde reden om bang te zijn voor de islam? Of is het het gevolg van haatzaaiende rechts-extremisten die niet meevoelen met de angst voor en de slachtoffers van terroristische aanslagen, maar een persoonlijke vete hebben met de islam. Is er een verband tussen de hedendaagse islamofobie in de westerse wereld en het antisemitisme in Europa van een kleine negentig jaar geleden?

Antisemitisme

De term antisemitisme is bij de meesten wel bekend en over het algemeen legt men de link wel met de Jodenvervolging in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw. Antisemitisme bestaat echter al veel langer. Wanneer we over antisemitisme spreken bedoelen we niet de Jodenvervolging die al eeuwen bestaat, maar anti-judaïsme. Vanaf het begin van het vorige millennium heeft de westerse, christelijke wereld kruistochten ondernomen tegen het jodendom, om religieuze redenen. Later werden Joden uitgesloten in economische sectoren, zo mochten ze zich niet aansluiten bij handelsgilden, waardoor zij hun heil moesten zoeken in andere delen van de economische sector. Diamantslijperijen, financiële dienstverlening en handel en verhuur van vastgoed waren banen waar Joden niet voor werden uitgesloten, maar dit bracht de stereotypering met zich mee dat Joden gierig waren. Immers in de financiële dienstverlening moest men wel gehaaid zijn om geld te verdienen aan het uitlenen van geld. Aan het eind van de 19e eeuw begon de Jodenhaat zich in sociale aspecten te uiten. Er werd zelfs een biologische verklaring voor verzonnen, namelijk dat Joden inferieur waren op basis van het DNA. Dus pas wanneer we vanuit een sociaal darwinistisch oogpunt naar Jodenhaat kijken wordt anti-judaïsme antisemitisme.
De opkomst van het moderne antisemitisme in het begin van de twintigste eeuw heeft niet een duidelijk beginpunt. Als men al een begin zou willen aanduiden zou de opkomst van het communisme en de daarbij behorende communistische revolutie een beginpunt kunnen zijn. Hoewel het nationaal-socialisme en het daarmee geassocieerde antisemitisme en het communisme tegenstanders van elkaar waren in de Tweede Wereldoorlog, delen zij de opinie dat het semitische ras (het Joodse en Arabische ras) een inferieur volk is. Er kwamen in die tijd verschillende partijen opzetten die het volk naar de mond praatten en tot die partijen behoorden vooral communistische en nationalistische partijen. Naast de communistische partijen begon één nationalistische Duitse partij te groeien in het begin van de jaren twintig. De Duitse Arbeiderspartij was voor Hitlers lidmaatschap een partij die vooral achter de schermen actief waren en had verder geen ambities om op het nationale politieke toneel een rol van betekenis te spelen. Echter na Hitlers toetreding veranderde de partij van vorm en van ideologie. Van een voornamelijk pro-Duitsland partij begon de partij ook antisemitisme als speerpunt aan te voeren. Het ging uiteindelijk op in de bekende Nationaal-Socialistiche Arbeiderspartij, de partij waarmee Hitler Duitsland en een groot deel van Europa zou gaan veroveren.
Hierdoor is het moderne antisemitisme op drie manieren te verklaren: de geschiedenis, het sociaal-economisch aspect en de antropologie. Gedurende de historie is er altijd haat geweest vanuit het christendom jegens het jodendom, omdat de eerste christenen Joods waren en het altijd moeilijk is geweest voor de christenen om te accepteren dat de orthodoxe joden niet geloofden in Jezus als de messias, waardoor het joodse geloof als minderwaardig werd gezien. Daarnaast ontwikkelde zich in de loop der jaren het idee dat Joden op een oneerlijke en gierige manier hun geld verdienden, waardoor ze in de samenleving een slechte naam kregen. Tenslotte kwamen er in de negentiende eeuw ‘wetenschappelijke’ theorieen dat het Joodse ras inferieur was, dat het eigen land had en parasiteerden op de andere landen en hun autochtone inwoners. Hiervoor waren ook aanwijzingen in het uiterlijk van de Jood, die bijvoorbeeld de karakteristieke grote neus zou hebben. Dit alles had tot gevolg dat de Joden in de meeste delen van de samenleving een slechte naam zouden krijgen.

Islamofobie

Ten eerste is islamofobie een erg vage term waarvoor meerdere definities bestaan. De Organisatie Veiligheid en Samenwerking in Europa, de OVSE, hanteert de volgende officiële definitie: “Islamofobie is een moderne vorm van racisme en xenofobie, gemotiveerd door ongegronde angst, wantrouwen en haat tegenover moslims en de islam. Islamofobie manifesteert zich ook door intolerantie, discriminatie, ongelijke behandeling, vooroordeel, het gebruik van stereotypen, vijandigheid en negatieve publieke aandacht. Met deze definitie in het achterhoofd is islamofobie een verschijnsel dat zich al eeuwenlang voordoet. Vanaf het moment dat het christendom is ontstaan, zijn er spanningen geweest tussen de ‘vertrouwde’ westerse cultuur en de ‘vreemde’ cultuur uit de Arabische wereld. De kruistochten, inquistities en de dreiging van het Ottomaanse Rijk hebben bijgedragen aan de angst voor de islam en de daarbij behorende cultuur. De jihad is tegenwoordig een bekend begrip, maar ook in de achttiende en negentiende eeuw waren er jihads tegen de westerse wereld, gelanceerd door de geestelijke machthebbers in het Midden-Oosten. Sinds de Eerste Golfoorlog aan het eind van de jaren zeventig is de dreiging van de islam weer actueel. In 1979 vindt de Iraanse Revolutie plaats die van Iran een land met een sharia maakt, waarna in het begin van de jaren negentig de Golfoorlog volgt. Dit is een van de eerste oorlogen, die het Westen weer in directe confrontratie brengt met de islam. Vanaf die tijd volgen meerdere aanslagen in de jaren negentig, waaronder de bomaanslag op het World Trade Center in New York in 1993, verschillende bomaanslagen in Frankrijk in 1995 en aanslagen in Afrika op Amerikaanse ambassades. De confrontatie tussen de westerse cultuur en de islam bereikt hun hoogtepunt op 11 september 2001, als Al Qaida twee vliegtuigen laat crashen in de twee wolkenkrabbers van het World Trade Center. Deze aanslag heeft tot gevolg dat de invasie van het Midden-Oosten een feit wordt en de Verenigde Staten en Europa in oorlog zijn met de Islam, onder de naam ‘War on Terror’. Geweldadige leiders als Khomeini, Hussein en Qaddafi roepen op tot een heilige oorlog tegen het Westen en doodsbedreigingen volgen. De intolerante houding van de islam, extremistische groeperingen zoals IS en Al Qaida, samen met gijzelingen, aanslagen, onthoofdingen en recentelijk het levend verbranden van een Jordaanse piloot, hebben tot gevolg dat men zich in het Westen bevestigd voelt in hun beeld van de islam.

“Islamofobie is een moderne vorm van racisme en xenofobie, gemotiveerd door ongegronde angst, wantrouwen en haat tegenover moslims en de islam. Islamofobie manifesteert zich ook door intolerantie, discriminatie, ongelijke behandeling, vooroordeel, het gebruik van stereotypen, vijandigheid en negatieve publieke aandacht.”

 
Recentelijk is de voedingsbodem voor islamofobie gegroeid. Islamitische, terroristische groeperingen zijn er te over; naast het al wat langer bekende Al Qaida en de Taliban is er nu een volledige staat, Islamitische Staat, die met de ene gruweldaad na de andere op het internet verschijnt. Maar ook Boko Haram laat geregeld van zich horen door volledige dorpen uit te moorden, vrouwen te verkrachten en deel te nemen in slavenhandel, waar ook veel kinderen kinderen bij betrokken zijn. Steeds meer mensen zien de inhumane aard van deze bewegingen als voorbeeld van de wreedheid van de islam. Zo heeft IS recentelijk naar buiten gebracht dat de vrouw kinderen baren als enige taak in haar leven heeft en hoewel dit extreem klinkt, heeft ayatollah Motahhari, een religieus leider van Iran in de jaren 70, dit tientallen jaren geleden ook al verklaard. Verder mag een gehuwde vrouw niet reizen, werken, lid worden van een club, op bezoek gaan bij een collega of haar vrienden en familie bezoeken zonder de toestemming van haar man. Dit lijken allemaal strenge regels die alleen in een kalifaat zo gruwelijk als de Islamitische Staat voor kunnen komen, maar dit zijn daadwerkelijk de wetten van de sharia, een garantie voor een vrouwonterende samenleving. Naast de vrouwonvriendelijke grond van de sharia geloven haar aanhangers ook dat het verkopen van kinderen als slaaf geoorloofd is wanneer zij ongelovig zijn, omdat iemand nooit een slaaf kan zijn van de islam. Om de opsomming van misdaden tegen de rechten van de mens te concluderen schrijft Abu Mohammed (niet zijn echte naam, omdat zijn identiteit als undercover niet bekend mag worden) indirect in de Volkskrant over de gebeurtenissen in het kalifaat; kruisigingen zijn dagelijkse kost, verkeersborden waarop staat aangegeven dat vrouwen zich volledig moeten sluieren staan langs de weg en afgehakte hoofden worden op spiezen gezet.
Een hedendaags conflict met de islam is dat zij, net als de joden, een geloof belijden van de wet. De duidelijk voorgeschreven leefregels in de Koran worden door een groot deel van de moslims letterlijk geïnterpreteerd. Net zoals de joden zullen de moslims hun geloof moeten gaan omvormen om in harmonie te kunnen samenleven met Europa en de Verenigde Staten. Het gecompliceerde zit in het feit dat de moslims niet verlangen naar een scheiding tussen religie en staan, maar een samenleving kennen waarin religie ook de staat leidt. Daarnaast is er binnen de islam sprake van gelegitimeerd geweld jegens hen die niet de islam als geloof hebben. Men kan islamofobie dus op verschillende gronden verklaren; vanuit een cultureel aspect zijn de normen en waarden in de Arabische wereld verschillend en tegenstrijdig met die van de Westerse wereld, waardoor er een beeld onstaat waarin moslims ‘anders’ zijn dan de westerlingen en daarom verkeerd. Vanuit een geschiedkundig aspect zijn er door de historie heen, mede door de hiervoor genoemde reden, altijd confrontaties met het Midden-Oosten geweest. Dit samen met het recentelijke concrete geweld vanuit de islam kan als een oorzaak worden gezien van het idee dat de islam in zijn geheel een reeële bedreiging voor de veiligheid in het Westen en de westerse waarden is.

Modern antisemitisme?

Een vergelijking tussen het antisemitisme van het begin van de twintigste eeuw en de  hedendaagse islamofobie begint bij de tijd waarin het zich afspeelt; (pre-)nazi-Europa tegenover een verder ontwikkelde westerse cultuur met humane waarden en normen. Het Europa van de beginjaren van de twintigste eeuw had net een Wereldoorlog achter de rug, was daarvan herstellende en zowel armoede, als depressie waren alom aanwezig. Tegenwoordig is de westerse wereld verder ontwikkeld en staan naast welvaart de rechten van de mens ook centraal. Vanuit deze hoek kun je natuurlijk beargumenteren dat antisemitisme aanhang kreeg doordat er een zondebok gezocht werd en islamofobie vruchtbare grond heeft omdat de islam niet voldoet aan de rechten die wij mensen tegenwoordig toedelen.
Als er gekeken wordt naar de stigmatisering van ‘de Ander’ zien we overeenkomsten tussen de twee verschijnselen. Door het toekennen van stereotyperingen en karaktereigenschappen aan een bepaalde bevolkingsgroep of ‘ras’ wordt diezelfde groep mensen beoordeeld als minderwaardig. Als gevolg van het toekennen van een inferieur label aan een bepaald ras stijgt de eigenwaarde van de groep die dit proces in gang zet, waardoor het geaccepteerder wordt om de inferieure bevolkingsgroep buiten te sluiten. Aan het eind van de negentiende eeuw zagen bepaalde zogenaamde superieure bevolkingsgroepen het Jodendom als een exotische en obscure religie die niet paste bij het toenmalige Europa en dat ook nooit zou kunnen, welk gelijk is aan de hedendaagse denkwijze van islamofoben. De angst overheerst dat ‘de Ander’ van zwakke migrant groeit naar een sterk collectief die als doel heeft om de macht over te nemen in de thuishaven van de oorspronkelijke bewoners. Daarnaast vragen zowel de islamofoben tegenwoordig, als de antisemieten destijds zich af of ‘de Ander’ wel de wil heeft om te integreren, omdat deze bevolkingsgroepen zich graag afzonderen in gesloten gemeenschappen. De Joden gingen zich aan het eind van de negentiende eeuw vestigen in vrijwillige ghettos en ook de moslims zonderen zich af in wijken waar veel andere moslims al wonen. Deze stigmatisering is dus door de geschiedenis gelijk gebleven en in die zin kun je de vergelijking trekken tussen islamofobie en antisemitisme.
Andere overeenkomsten zijn het zondebok-principe en de radicalisering. Met het zondebok-principe wordt bedoeld dat, voor welke tijd dan ook, elke samenleving vatbaar is voor populisme. Het feit dat destijds de Joden, een vijand die dichtbij leefde, anders waren dan de van oorsprong ver verwijderde moslims, kan verklaard worden doordat globalisering is ingetreden tot de maatschappij. In de hedendaagse samenleving heerst binnen sommige groepen de dreiging van de islam en deze wordt uitgebuit door populisten die de mensen een zondebok geven of preciezer de schuld bij alle moslims in het algemeen leggen. Met radicalisering wordt bedoeld dat beide groepen het slachtoffer zijn van racisme, waardoor ze radicaler worden en hoewel de joden nooit zo extreem zijn geweest met geweld, heeft de anti-moslimcultuur nog niet de grootte bereikt van de anti-Jodencultuur die in de jaren dertig en veertig heerste. Ook hedendaags komen er wetenschappers naar voren die beweren dat het Europa zoals wij dat nu kennen niet meer bestaat over tientalle jaren, door de missie van de moslims om Europa zowel demografisch als cultureel over te nemen. Met dat laatste punt wordt misschien wel de grootste gelijkenis geraakt, namelijk dat, dan wel niet misplaatste, angst voor ‘de Ander’ als een rode draad door de geschiedenis van Europa loopt.
Maar daarmee is de kous nog niet af. Er zijn verscheidene verschillen tussen islamofobie en antisemitisme, te beginnen bij het doel van de ideologie. Het antisemitisme van de vorige eeuw wordt gekenmerkt door het doel om purificatie van de staat na te streven en uiteindelijk het volledige Joodse ras uit te roeien. Islamofobie daarentegen wordt gekenmerkt door het tegenhouden van de opmars richting Europa en eigenlijk de gehele westerse wereld. Het zou in een extreem geval uiteengezet kunnen worden als verdedigingstactiek, terwijl antisemitisme gezien zou kunnen worden als aanvalstactiek tegen de Joden.
Een daarbij behorend verschil tussen de twee ideologieën is dat de dreiging van de islam reeële vormen aan neemt. Steeds vaker bericht het nieuws over een terroristische, islamitische organisatie een bomaanslag heeft gepleegd waarbij tientallen tot honderden onschuldige slachtoffers vallen. Verder is voor de westerse wereld de bekeringsdrang van de islam (en haar sharia) en de wens om een wereldwijd kalifaat te stichten beangstigend. Dit alles staat in schril contrast tot de stigmatisering van de Joden in het begin van de vorige eeuw, want hoewel er over de Joden gelijke theorieën waren over een complot dat ze de wereld over wilden nemen, bleek dit achteraf volledig onjuist. Het punt is dat de joden een imaginaire dreiging vormden, terwijl de dreiging van de islam in meerdere mate reeël is.
Ten derde is er het feit dat de moslims hebben geleden onder de kolonisatie, waarin zij een ondergeschikte rol kregen toebediend in de destijds geldende hiërarchie. Zelfs tijdens de dekolonisatie werden de moslims niet op gelijke hoogte gesteld met de blanke westerse wereld, terwijl het andere semitische ras, de Joden, wel een voorkeursbehandeling kregen. Hoewel ze gedurende de Koude Oorlog als bondgenoten werden gezien, zijn de moslims voor de westerse wereld altijd outsiders gebleven.
Als laatste verschil zou de paradox van de vergelijking aangehaald kunnen worden. Moslims worden vandaag de dag door sommige wetenschappers weggezet als antisemieten, doordat zij intense haat dragen ten opzichte van de joden. Deze haat wordt gevoed doordat bijvoorbeeld anti-moslimcartoons, zoals die van Charlie Hebdo, worden beschermd onder het mom van vrijheid van meningsuiting, terwijl anti-jodencartoons onder de noemer haatdragend en antisemitisch worden geschaard. Dit heeft tot gevolg dat wederom de moslims zich achtergesteld voelen ten aanzien van de door de westerse wereld beschermde Joden. Als je dus uitgaat van het idee dat een extremistische moslim een antisemiet is, maar een islamofoob is ook een antisemiet, krijg je dus de tegenstelling dat een antisemiet haat heeft jegens een antisemiet. Deze tegenstelling wordt vaak aangegrepen om de gelijkenis tussen islamofobie en antisemitisme te ontkrachten.
Als men kijkt naar alle overeenkomsten en verschillen valt er zowel voor de stelling dat islamofobie en antisemitisme vergelijkbare verschijnselen zijn, als voor de stelling dat de twee verschijnselen verschillend zijn, wat te zeggen. Op basis van het feit dat beide mechanismen achter antisemitisme en islamofobie hetzelfde werken, is het met enige zekerheid te zeggen dat de twee vergelijkbaar zijn. Er moet echter wel bij vermeld worden dat een belangrijk verschil tussen de twee stromingen is dat de joden als een soort mythisch gevaar worden weggezet in het antisemitsme terwijl de moslims daardwerkelijk openlijk geweld plegen in naam van hun religie. De paradox die aan het eind van de argumenten werd voorgesteld is slechts sluitend in de theoretische vorm. In praktijk sluit het één het ander natuurlijk niet uit, het gaat eerder om het idee dat de beide ideologieën op dezelfde manier werken en daarom vergelijkbaar zijn.

Dit artikel is geschreven door Tim van Wilsum