In de 4de eeuw voor Christus bood Plato de wereld een idee wat, ironisch genoeg, over ideeën ging. Plato opperde in zijn vele uiteenzettingen die later tot platonisch idealisme gedoopt werden, het idee dat alles wat we om ons heen zien een instantie is uit een hogere ideeënwereld. Een platvloerse uitwerking van dit idee: Een paard is geen paard maar een instantie van het idee ‘paard’ en al wat geel is een instantie van het idee ‘geel’.
In 1965 omschreef de Parijzenaar Jacques Monod een soortgelijk idee van een abstract Koninkrijk dat boven het Koninkrijk van organismen, de biosfeer, uitrijst. De inwoners van dit abstracte Koninkrijk? Ideeën. Net als de organismen die deze ideeën dragen, planten ideeën zich voort. In het proces van voortplanting zijn deze ideeën onderhevig aan dezelfde evolutionaire krachten als organismen en net als bij organismen vindt er onder ideeën kruising, mutatie en evolutie plaats. Door deze metafoor met organismen leende Monod het concept van Plato en gaf deze een plaats binnen het paradigma van realisme welke sinds de jaren 30 in sociale wetenschappen een steeds dominantere rol aannam. Monod won in 1965 een Nobelprijs voor onderzoek naar de rol van zogenaamd ‘messenger RNA’ bij de overdracht van de genetische informatie van een organisme.
Gelijktijdig met de opkomst van een dergelijk denkkader omtrent ideeën, vond de geboorte van de huidige informatietechnologie plaats. De opkomst van de informatietechnologie met bijkomende methodes en taalgebruik droeg bij aan deze nieuwe kijk op ideeën. Richard Dawkins, tevens vooraanstaand evolutionair bioloog, ging nog een stap verder dan Jacques Monod in zijn parallel tussen levende wezens en ideeën. Voor Richard Dawkins was het niet de aanwezigheid van nucleïnezuur bij het zichzelf replicerende medium dat kenmerkend is voor leven, maar het replicerende gedrag zelf. In andere woorden, het medium van datgene wat zichzelf voortplant hoeft niet DNA te zijn, alvorens we het ‘leven’ noemen.
In zijn boek ‘The Selfish Gene’, uitgebracht in 1976, werkt Dawkins zijn concept van wat ‘leven’ kenmerkt uit. Tegen het einde van zijn boek omschrijft hij de implicaties van het eventuele bestaan van een ‘replicator’ die kan voortbestaan zonder organische chemie. Dawkins beweert dat een dergelijke replicator al bestaat: “Het kijkt ons al aan en is nog drijvend in zijn oersoep, maar nu al weet het evolutionaire verandering te bewerkstelligen met een snelheid die de genen van nucleïnezuur ver achter zich laat” schrijft Dawkins. De oersoep waar hij het over heeft is de menselijke cultuur, het overdrachtsmiddel taal en het medium waarin het zich voortplant de menselijke geest. De naam van dit nieuwe soort leven: de meme.
De evolutie van de meme
In deze brede zin van het woord kan een meme worden gezien als een idee dat zich voortplant, met als drager andere organismen. In dit licht kan gedrag dat apen van elkaar imiteren, of grottekeningen die holbewoners van elkaar overnamen als de voorouder van de meme worden beschouwd. Dergelijke vormen van concepten uitwisselen zijn met de beschaving meegegroeid.
De grottekeningen van de holbewoners kunnen worden beschouwd als de vroege voorouder van de internetmeme.
Met elke uitvinding van nieuwe media waarmee informatie uitgewisseld kon worden kwam een nieuw soort meme mee. Bij de uitvinding van taal kwamen de gezegden. Bij de uitvinding van het schrift de geschreven meme. Op een dieper niveau bracht dit schrift niet alleen memes, het was zelf ook een meme; iedere typografische context van een schrift bracht haar eigen idee ook voort en is dus op zijn beurt ook een meme. Ofwel, het idee van de meme is toe te passen in de breedte (verschillende communicatiemethoden) als in de diepte (de sub- of meta-levels die ook overgedragen worden).
Het moge duidelijk zijn dat het begrip meme eigenlijk niet valt te omvatten in de vorm van het medium: een meme is niet perse een plaatje, of een gezegde. Dit is slechts de vorm die de meme aanneemt bij uitwisseling tussen dragers. Een meme wordt eigenlijk het best gekenmerkt door zijn gedrag. Hierbij loont het om de parallel te blijven trekken tussen organismen.
The Selfish Meme: survival of the fittest
Waar organismen concurreren om voedingstoffen, voeren memes een competitie om de aandacht van potentiële dragers. Memes die succesvol worden overgedragen, blijven bestaan. Memes die niet worden overgedragen, sterven uit. In de overdracht kan de meme veranderen, hetzij een mutatie of kruising met een andere meme. De format of opzet van de meme blijft vaak intact, maar de precieze vorm verandert in het geval van een mutatie of kruising. Het intact blijven van de structuur van de originele meme is hierbij essentieel. Als de structuur van een meme dusdanig verandert dat de meme niet meer herkenbaar is bij herhaaldelijke overdracht, kan de oorspronkelijke meme alsnog uitsterven. Een voorbeeld van een meme die zich succesvol heeft voort weten te planten is hoe men in het Westen eet met mes en vork. Hoewel de exacte tafelmanieren in de loop van de tijd zijn veranderd, is de structuur van dit idee herkenbaar als men terug gaat in de tijd.
Daarnaast is het voor het voortbestaan van de meme van belang dat er voor de drager voordeel is bij het dragen van de meme. Of nog beter, dat er voor de drager een eigenbelang is om de meme te verspreiden. Sommige memes geven de drager directe voordelen of stellen een groep dragers in staat elkaar te herkennen. Om terug te vallen op het voorbeeld van met mes en vork eten: de meme van bepaalde tafelmanieren is historisch nuttig geweest als een methode voor “gemanierde” mensen om elkaar te herkennen. Een zekere exclusiviteit van een meme kan dus bijdragen aan de waarde van de meme voor een groep dragers, waardoor de dragers dus als collectief belang hebben bij het in stand houden van de meme. Dit is slechts een van de voorbeelden waarop een meme ten dienste van de drager kan staan.
Memingsverschil
Een geloof of religie kan ook worden gezien als een meme die bijdraagt aan het groepsgevoel van de dragers. Rondom memes die men zou scharen onder de naam religie zijn nog veel meer interessante fenomenen te observeren. Bijvoorbeeld strijd tussen dragers die zijn grondslag vindt in verschillende varianten van dezelfde meme. Het fenomeen van dragers die in conflict raken omtrent de gedragen memes legt gelijk bloot hoe interessant het speelveld tussen drager en meme is wanneer de drager actief besluit de meme aan te passen. In sommige gevallen kan de drager zelfs bepalend zijn voor de meme. Toen de nazis besloten de swastika te adopteren als symbool, hebben ze de originele betekenis voor altijd veranderd. De verandering is aangeslagen: immers, de wereldbevolking zal zonder deze gebeurtenis niet de wijdverspreide kennis hebben gehad van het symbool.
Dat dragers belang hebben bij het verspreiden van de meme, zorgt mede voor technologische vooruitgang op het gebied van de media waarin deze memes zich verspreiden. Denk aan graffiti of plakstickers, niet per se compleet nieuwe vormen waarin een meme voorkomt, maar wel technologische vooruitgang die het verspreiden zelf vergemakkelijkt. Geen enkele technologie heeft de verspreiding van memes echter zo vergemakkelijkt als de moderne informatietechnologie.
Het internet als ultiememedium
Waar het taalgebruik van de informatietechnologie de begrippen leverde om het meme gedachtengoed van Richard Dawkins, zogenaamde memetics te omschrijven, bracht het ook een medium dat de evolutie van de memes in de volgende versnelling zou gooien. De komst van de computer, het internet en natuurlijk de smartphone, stellen de memes in staat zich sneller en effectiever dan ooit te voren van drager naar drager te verspreiden.
Smartphones stellen gebruikers in staat naar hartelust content vast te leggen. Computers stellen de gebruiker in staat eenvoudig tekst, afbeeldingen en geluid aan te passen en te kopiëren. Het wereldwijde web stelt vervolgens de hele wereldbevolking ter beschikking als potentiële drager. Mechanismen zoals internet fora en social media creëren vervolgens een ideale voedingsbodem door populaire content algoritmisch te doen voortleven en onsuccesvolle memes op te ruimen.
Het resultaat van deze uitermate geschikte voedingsbodem: een nieuwe subset aan memes, de zogenaamde internetmemes. Van emoji’s tot image macros tot filmpjes die viral gaan (letterlijk: verspreiden als een besmettelijk virus), deze memevormen zijn groot geworden met de opkomst van de nieuwe informatietechnologie.
Iedereen met een smartphone of computer en een internetverbinding kan deelnemen aan het maken, veranderen en verspreiden van memes. Vaak zijn het de eenvoudige memes die het meest verspreid raken. Neem de image macro: een meme die bestaat uit een bepaald plaatje, vergezeld met een toptekst en een ondertekst. Elke drager van de meme kan eenvoudig zijn eigen tekst bij een plaatje verzinnen en de meest grappige varianten vergaren internetroem.
Richard Dawkins als image macro meme. Dit is hoogstwaarschijnlijk niet waar hij aan dacht toen hij memetics introduceerde.
Internetmemes worden een middel voor subculturen binnen het internet om elkaar te herkennen, maar sommige meme formats worden dusdanig populair dat vrijwel iedereen die wel eens op social media zit er wel eens mee in aanraking is gekomen. Waar memes veelal een humoristische insteek hebben (een uitstekende overlevingsstrategie op het internet) komen er vanuit deze subculturen ook politieke, culturele en filosofische randjes aan.
De BBC ging in een recent item (“The Meme Wars”, red.) zelfs zo ver om te verkondigen dat memes een sleutelrol zouden hebben gespeeld in de verkiezingen in de US, Brexit en nu misschien doorslaggevend zullen zijn bij de verkiezingen in Frankrijk.
Hoewel de causale invloed van memes op de verkiezingsuitslag door de BBC allicht wat wordt overschat, legt het wel een belangrijk fenomeen bloot. De memes op het internet vormen een reflectie van de tijdgeest van zijn gebruikers. De digitale natuur van de internetmemes maakt het bij uitstek geschikt voor onderzoek vanuit de wetenschap. Elke meme laat een duidelijke digitale footprint achter, data die verzameld en geanalyseerd kan worden. Meerdere vooraanstaande universiteiten in de US bieden al vakken rondom de studie van memes. Zogenaamde ‘memeology’ en ‘memetics’ vakken behandelen op een wetenschappelijke manier het fenomeen memes en in het bijzonder internetmemes. Internetmemes worden gebruikt om modellen te maken die omschrijven hoe informatie uitwisseling plaats vindt binnen social networks. In een volgend artikel gaan we hier verder: de huidige ontwikkelingen in de memewereld, memewetenschap en memekunst.
Zij die de memecultuur begrijpen, hebben de vinger op de pols van de tijdsgeest. Tim van Schaick en Lasse Vuursteen helpen u deze hartslag te vinden in het volgende artikel.
Dit artikel is geschreven door Lasse Vuursteen en Tim van Schaick
