“Wat een mooie tekening kind!”, “Schat je ziet er prachtig uit”, “Alles gaat goed met me” of “Tentamen gehaald met een 7”. Zo nu en dan een beetje overdrijven of een leugentje om bestwil daar is niemand echt vies van. In elke taal, in elk land, bij elke cultuur, of je je nou als man of vrouw of iets daartussenin identificeert, iedereen liegt. Uit onderzoek van de Universiteit van Michigan blijkt dat de meeste mensen geen gesprek van tien minuten kunnen voeren zonder een leugen te vertellen. Vaak zijn deze leugens van een altruïstische aard of zo nihil dat niemand er last van zal hebben. Andere keren zijn dit leugens puur uit eigenbelang of met grote gevolgen. Waarom liegt men, wat voor gevolgen heeft het en wat heeft geld hiermee te maken? Aan de hand van onderzoek van gedragseconoom en psycholoog Dan Ariely zullen deze vragen worden nagegaan.

De wetenschap van liegen

Al voor je derde levensjaar is je eerste leugen verteld en je houdt het de rest van je leven vol. Het begint met een kleine leugen en wanneer je niet gesnapt wordt probeer je steeds grotere leugens. Als kind leer je al snel welke leugen werkt en dat je met de juiste leugen een straf kan ontlopen. Het doel is om je eigen leven prettiger te maken. De afweging die je maakt voor het vertellen van een leugen is over het algemeen een simpele kosten-batenanalyse met drie kernfactoren. ‘Wat levert de leugen mij op?’, ‘Wat is de kans dat ik word gesnapt?’ en ‘Welke straf riskeer ik als ik word gesnapt?’. Weeg de baten tegenover het risico en de straf en maak een nuttige volledig rationele en egoïstische keuze. Daarnaast spelen economische welvaart, persoonlijke afstand en abstractie een rol bij de moeilijkheid van liegen. Is er geld in het spel, dan wordt liegen een stuk gemakkelijker.
Volgens Ariely hebben we een intern conflict van twee motivaties, wanneer we de keuze maken om te liegen of de waarheid te spreken. Aan de ene kant de rationeel economische motivatie en aan de andere de psychologische motivatie. Onze rationeel economische kant wil ten koste van alles succes en onze psychologische en menselijke kant wil een goed mens zijn. Vaak vinden we het erg lastig om dit conflict op te lossen en dus kiest men de makkelijke weg. We kiezen voor de morele middenweg, het grijze gebied waarin we liegen maar tot op zekere hoogte dat we het wel gemakkelijk goed kunnen praten.

Het brein

Dit grijze gebied breidt zich steeds verder uit en het wordt steeds gemakkelijker om grotere leugens te vertellen. Uit onderzoek Nederlands en Britse neurowetenschappers blijkt uit hersenscans dat het menselijk brein steeds meer gewend raakt aan oneerlijkheid. De hersenactiviteit in het emotionele centrum van het brein en de bloedtoevoer nemen af naarmate we meer liegen. Daardoor neemt je gevoel algeheel af en voel je geen spijt of schuld bij het vertellen van een leugen. De eerste leugen baant de weg vrij voor de volgende en zo stapelen de leugens zich op en blijft de schaamte en schuld weg.
Psychologen van de Universiteit van Zuid-Californië vonden vergelijkbaar resultaat bij het testen van het brein van pathologisch leugenaars. Mensen die frequent liegen hebben minder zenuwcellen en juist meer zenuwverbindingen in hun prefrontale cortex. De grotere hoeveelheid zenuwverbindingen duiden vaak op sterke verbale vaardigheden en de zenuwcellen sturen moreel gedrag aan.  Omdat deze zenuwcellen maar in geringe aantallen aanwezig zijn is er veel minder sprake van ethische bezwaren tegen liegen.

Geld

Wanneer we geld toevoegen aan de vergelijking worden de beslissingen die we maken vaak onethisch en irrationeler. Een onderzoek aan de Universiteit van Zürich kwam tot de bevindingen dat, wanneer een bankier werd herinnerd aan zijn werk al bankier, hij meer werd gestimuleerd om te liegen. Maar dat de combinatie met geld zorgt voor een zeer irrationele kijk op het maken van beslissingen wisten we al langer. Neem als voorbeeld een vriend die gaat verhuizen. Hij vraagt in de groep wie hem wil helpen, als tegenprestatie zal hij voor lunch zorgen. Vanuit de psychologische motivatie, de wil om een goed mens te zijn, help je hem natuurlijk. Wanneer hij echter vraagt in de groep: “Wie zou mij kunnen helpen verhuizen? Lunchen we samen en als tegenprestatie krijg je vijf euro.”, blijkt uit onderzoek van Ariely is de kans dat we helpen een stuk kleiner geworden. We vinden onszelf blijkbaar meer waard dan de vijf euro en psychologische motivatie is in dit geval een stuk minder aan de orde. Zo is Ariely het ook niet geheel eens met de huidige wetenschap die het vertellen van een leugen uitlegt door middel van een kosten-batenanalyse. Zo stelt Ariely, dat de mens deze afweging niet rationeel kan maken. En misschien is dat af en toe ook maar beter als het gaat om het helpen verhuizen van een vriend. Wanneer er echter grotere zaken of bedragen op het spel staan is eerlijkheid en rationeel denken van grotere waarde.

Dit artikel is geschreven door Yorick Wanders